स्कॅनर

अभिमानानं सांगण्याची गोष्ट नक्कीच नाही परंतु कार्यालयीन ई-मेलच्या बाबतीत कधीकधी असा प्रसंग येतो की माझ्या इनबॉक्समध्ये पाचशेपेक्षा जास्त न वाचलेली ई-मेल्स असतात. आता म्हणायला गेलं तर ती न वाचलेली असतात, परंतु मी त्यांचा विषय आणि ती कोणाकडून आली आहेत यावर नजर फिरवून ती ईमेल उघडायची की नाही याचा मनातल्या मनात निर्णय घेतलेला असतो. बऱ्याच वेळा हा निर्णय योग्य असावा कारण ही ई-मेल्स न उघडल्यामुळे आणि त्यांना प्रतिसाद न दिल्यामुळे बोंबाबोंब झाल्याची उदाहरणे त्यावेळी नसतात. परंतु कधीतरी गोंधळ होतो आणि एखादं महत्त्वाचं ई-मेल उघडण्याचं आणि त्याला प्रतिसाद देण्याचं राहून जातं. 

आता मी जे काही करतो म्हणजे  ई-मेलवरून नजर टाकून त्यांचं महत्त्व जाणुन घेण्याचा जो माझा प्रयत्न असतो त्याला स्कॅनर म्हणण्याची माझी सवय आहे. त्यामागे बहुदा मी विकसित केलेली माझी निर्णयप्रणाली आहे. त्या निर्णयप्रणालीनुसार निर्णय मी घेत असतो. ही सवय जोवर कार्यालयीन वापरापुरता मर्यादित आहे तोपर्यंत ठीक आहे. परंतु शनिवार रविवार आला तरीही ही सवय कायम राहते.  शनिवार रविवारी मराठी वर्तमानपत्राच्या दर्जेदार लेखांनी सजवलेल्या पुरवण्या असोत किंवा एखादं पुस्तक वाचायला घेतलं तरीही हल्ली हा स्कॅनर कार्यान्वित होतो.  पुरवणीतील लेखात किंवा पुस्तकात महत्त्वाचे मुद्दे कोणते आहेत याचाच शोध घेत राहतो.  झटपट पुरवणी वाचून किंवा पुस्तक वाचून बाजूला ठेवलं जातं. मला लागलेली ही सवय आता आयुष्यभर माझ्या सोबत राहणार की काय याची चिंता मला आता लागून राहिली आहे. 

हे झालं लिखाणाच्या बाबतीत छापील मजकुराच्या, पुस्तकांच्या बाबतीत ! परंतु हीच सवय हळूहळू आता उपलब्ध असलेले टीव्ही, मोबाईल वरील विविध चित्रपट, वेब सिरीज यावर नजर टाकून ते पाहायचं की नाही याचा निर्णय मी घेत असतो. विविध जाणकार लोकांनी दिलेल्या प्रतिक्रिया वाचून सुद्धा हा निर्णय घेण्यात मदत होत असते. प्रतिक्रिया वाचून एखादा चित्रपट किंवा मालिका बघण्यात त्या प्रतिक्रियेतील मतांमुळे आपण काहीसा पूर्वग्रह बनवतो आणि त्या कलाकृतीला न्याय देत नाही असं मला कधी कधी जाणवतं. त्यामुळे हा पर्याय स्वीकारावा की नाही असा सदैव संभ्रमात मी असतो. 

मनाची समजूत घालण्यासाठी हा प्रश्न केवळ माझाच नव्हे तर सद्ययुगातील  बहुतेकजणांचा असावा असे मी वाटून घेतो. उपलब्ध असलेल्या मजकुरांची किंवा विविध दृकश्राव्य माध्यमातील उपलब्ध पर्यायांची संख्या खूप असल्यामुळे हा संभ्रम निर्माण होत असावा. परंतु यात एक दीर्घकालीन प्रभाव मनुष्य जमातीवर होत असावा; तो म्हणजे एखाद्या छापील मजकुराचं, संगीताचं किंवा चित्रपटाचं रसग्रहण करण्याचं जी आपण क्षमता किंवा इच्छा बाळगून आहोत अशा लोकांची संख्या दिवसेंदिवस आता कमी होत आहे. 

तीस चाळीस वर्षांपूर्वी मोजक्या कलाकृती निर्माण होत असल्यानं त्यातील बहुतेकांचं रसिकांद्वारे रसग्रहण होत असे. त्यामुळं छोट्या छोट्या तपशीलाकडं, लिखाणातील शुद्धलेखनाकडं काटेकोरपणे लक्ष दिलं जात असणार. अशा कलाकृतींचे बहुमत होतं. आता दर्जात्मक कलाकृतींचं प्रमाण झपाट्यानं कमी होत असणार कारण अशा कलाकृतींना त्यांना अपेक्षित असलेली दाद मिळणं कठीण होत आहे. 

मनुष्यजातीच्या उत्क्रांतीच्या प्रवासात पुढील काही वर्षांत मोजक्या कलाकृतींचं सखोल विश्लेषण करण्याची क्षमता बाळगून असलेल्या मानवांची संख्या कदाचित कमी होईल. भरमसाट मजकूर, दृक श्राव्य कलाकृती ह्यांना वाचून, पाहून संतुष्ट होणारी माणसं आणि कृत्रिम बुद्धिमता असलेला यंत्रमानव ह्यात कदाचित फारसा फरक उरणार नाही. त्यामुळं आपल्या मेंदूला सतत खाद्य पुरवून त्याला सतर्क ठेवा. तुमच्या मेंदूचा एकंदरीत प्रवास मनुष्यजातीच्या उत्क्रांतीच्या प्रवासात अगदी थोडक्या प्रमाणात का होईना पण आपला प्रभाव टाकतोय !