भुतलावरील प्रत्येक व्यक्ती ही जगाची, देशाची, राज्याची, कंपनीची, सोसायटीची आणि तत्सम मानवनिर्मित प्रत्यक्ष वा आभासी सीमारेषांची अथवा गटांची सदस्य असते. ह्या प्रत्येक गटात समाविष्ट झाल्यावर ही व्यक्ती त्या गटाच्या संस्कृतीशी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करत राहते. ह्या सर्व प्रकाराकडे एका वेगळ्या दृष्टिकोनातुन पाहणारी ही आजची पोस्ट !
ह्या पृथ्वीवरील जीवसृष्टीची उत्क्रांती गेले कोट्यवधी वर्षी होत आहे. ह्या प्रक्रियेमध्ये विविध जीव वेगवेगळ्या स्वरुपात भुतलावर अवतीर्ण झाले. त्यातील काही जीवांनी भोवतालच्या वातावरणातील बदलाला यशस्वीरीत्या तोंड दिले, तर काहींना ही बाब जमली नाही. डायनासॉरसारखे काही जीव परिसंस्थेच्या जीवनकालातील काही काळ बाकीच्या जीवांवर वर्चस्व गाजवु शकले, पण कालांतरानं झालेल्या बदलाला तोंड देता न आल्यानं नष्ट झाले.
हे झाले एक दृश्य उदाहरण. पण आपल्याभोवती अशा अनेक परिसंस्था अदृश्य स्वरुपात अस्तित्वात असतात. आपण ह्या परिसंस्थेतील प्रभावशाली घटकांना एकतर ओळखण्यात कमी पडतो किंवा त्यांच्याशी कशा प्रकारे वागावं ह्याचा शास्त्रीय दृष्टीनं विचार करुन ते प्रत्यक्षात अंमलात आणण्यात कमी पडतो. अशा काही परिसंस्थेच्या उदाहरणांकडे वळण्याआधी आपण परिसंस्थेत अस्तित्वात असणाऱ्या प्रत्येक सदस्याच्या स्थानाविषयी बोलुयात.
परिसंस्थेत एखादी सदस्या ज्यावेळी प्रवेश करतो त्यावेळी तिला जी भुमिका दिली गेली असते त्या भूमिकेनुसार परिसंस्थेवर प्रभाव टाकण्याची एक विशिष्ट क्षमता प्रदान केली गेली असते. विशिष्ट भुमिकेत राहुन परिसंस्थेवर प्रभाव टाकण्याची एक मर्यादा असते. ह्या मर्यादेपलीकडे प्रभाव टाकण्यासाठी सदस्याला वेगळ्या भुमिकेत शिरावं लागतं. वेगळ्या भुमिकेत स्वतःच्या इच्छेनुसार हवं तेव्हा शिरता येत नाही. परिसंस्थेने प्रभावी भुमिकेत शिरकाव करण्यासाठी काही मार्गदर्शक तत्वे घालुन दिली असतात. ह्या मार्गदर्शक तत्वानुसार विशिष्ट प्रभावी भुमिकेत शिरण्यासाठी आपण बाकी इच्छुकांपेक्षा अधिक पात्र आहोत हे त्या परिसंस्थेतील निर्णय घेणाऱ्या पंचमंडळींना प्रत्यक्ष / अप्रत्यक्ष मार्गानं पटवुन देण्याची जबाबदारी आपली असते.
वरील परिच्छेदाचे महत्व काय हे समजुन घेण्यासाठी आपण विशिष्ट उदाहरण पाहुयात! एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रातील एका विशिष्ट कंपनीत काम करणारा कर्मचारी त्या कंपनीतील एका विशिष्ट विभागात बनल्या गेलेल्या परिसंस्थेचा घटक असतो. काही कर्मचाऱ्यांना आपलं जे काही स्थान आहे ते फक्त टिकवुन ठेवण्यात रस असतो. जोवर बाह्य घटक ह्या परिसंस्थेच्या समीकरणांवर घातक हल्ला चढवत नाहीत तोवर ह्या कर्मचाऱ्यांचे आयुष्य स्थिर चालु शकते. मंदीसारख्या बाह्य घटकांमध्ये ह्या कर्मचाऱ्यांच्या आयुष्यात खळबळ माजविण्याची क्षमता असते.
कंपनीत काही जणांना प्रगतीच्या शिड्या वेगाने चढुन जायची इच्छा असते. इथं त्यांना परिसंस्थेच्या समीकरणांचे खोलवर ज्ञान असणे आवश्यक असते. कोणत्याही यशस्वी कंपनीमध्ये वरिष्ठ पदांवरील व्यक्तींना आपलं स्थान टिकविण्यासाठी सातत्यानं उत्कृष्ट कामगिरीची आवश्यकता भासते. उत्कृष्ट कामगिरीच्या व्याख्या वेगानं बदलत राहतात. त्यामुळं ह्यातील काही वरिष्ठ पदांवरील व्यक्ती त्या स्थानांवरुन बाहेर फेकल्या जातात आणि कनिष्ठ पदातील व्यक्तीला ह्या स्थानावर जाण्याची संधी मिळु शकते. बऱ्याच वेळा अशी घटना ह्या कनिष्ठ व्यक्तीच्या ध्यानीमनी नसताना घडु शकते. त्यामुळं आपण आपल्या कामगिरीद्वारे, आचरणातून परिसंस्थेकडे सातत्यानं योग्य संदेश पाठवत आहोत ह्याचं भान राखणं आवश्यक असतं.
काही परिसंस्थेतील समीकरणं by default एखाद्या व्यक्तीच्या अंगी असलेले कौशल्य, त्या व्यक्तीची देहबोली ह्यासाठी अनुकूल असतात. त्या परिसंस्थेत ही व्यक्ती लवकर स्थिरावते, तिची वाढ जोमानं होते. तर काही वेळा ही समीकरणं प्रतिकुल असतात. मग व्यक्तीची चिडचिड होण्याची शक्यता निर्माण होते. एखाद्या परिसंस्थेत आपण स्वीकारलो गेलो आहोत की नाही ह्याचे पुरेसे संदेश परिसंस्था आपल्याकडं पाठवत राहते. हे संदेश आपल्यासाठी आहेत आणि त्यांचा नक्की अर्थ काय हे जाणुन घेण्याची परिपक्वता आपणाकडे हवी. काही जणांना हे अजिबात समजत नाही. अशावेळी अशी माणसं सदैव चिडचिड करत राहतात; पर्यायानं स्वतःचा आणि परिसंस्थेचा वेळ घालवितात, नुकसान करतात.
परिसंस्थेतील संघर्षाच्या एका विशिष्ट मर्यादेपलीकडे आपल्यासाठी अनुकूल दुसऱ्या परिसंस्थेचा शोध घेणं इष्ट असतं. परंतु सद्य परिसंस्थेपेक्षा अधिक योग्य नवीन परिसंस्था शोधणं आणि तिथं स्थिरावणं हे कष्टदायी काम असतं, त्यात अनिश्चितता बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात असते. त्यामुळं बरेच लोक ह्या धोक्याला सामोरे जाण्यास तयार होत नाहीत. पण मग ह्या जाणीवपुर्वक निर्णयानंतर स्वतःची आणि भोवतालच्या लोकांची कमीतकमी चिडचिड व्हावी इतका तरी प्रयत्न करावा.
कंपनीतील आयुष्य हे परिसंस्थेचे केवळ एक उदाहरण! लग्नानंतर मोठ्या एकत्र कुटुंबात प्रवेश करणारी सुन, मोठ्या सोसायटीच्या व्हाट्सअँप ग्रुपवर प्रवेश करणारा सदस्य अशी अनेक उदाहरणे आहेत जिथं परिसंस्थेची संकल्पना लागु पडते!
जाता जाता आहिस्ता आहिस्ता ह्या चित्रपटातील निदा फाजली आणि खय्याम ह्या गुणवान जोडगोळीची ही संरचना !
कभी किसी को मुकम्मल जहाँ नहीं मिलता
कहीं जमीं तो कहीं आसमा नहीं मिलता !
