ऍंथोनी रे हिंटन ह्या गृहस्थाचं हे आत्मचरित्र. आपण न केलेल्या खुनाच्या आरोपाखाली आयुष्यातील तीस वर्षे तुरुंगात व्यतित करताना आयुष्यातील अनमोल असं सारं काही गमावल्याची खंत जरी ह्या पुस्तकातुन सतत जाणवत असली तरी आपण निर्दोष असल्याची जाणीव लेखकाला सतत लढा देण्याची जिद्द देते. १९८५ साली वयाच्या एकोणतिसाव्या वर्षी तुरुंगात गेलेला रे २०१५ साली एकोणसाठाव्या वर्षी मुक्त होतो !
रे चे बालपण अमेरिकेतील अलाबामा राज्यातील ग्रामीण भागात गेलं. श्वेतवर्णीयांचे बाहुल्य असलेल्या ह्या भागात एका गरीब कृष्णवर्णीय कुटुंबात त्याचा जन्म झाला. द्रारिद्र्य पाचवीला पुजलं म्हणावं अशी परिस्थिती ! खाणीत काम करणाऱ्या वडिलांचा तिथल्याच एका अपघातात मृत्यू झाल्यावर साऱ्या भावंडाना वाढविण्याची जबाबदारी आई घेते. आईनं दिलेल्या संस्कारांची वर्णनं आणि त्यांनी रे ला इतक्या काठिण्यपुर्ण काळात दिलेल्या मानसिक बलाचे संदर्भ पुस्तकात येत राहतात.
श्वेतवर्णीयांचं बाहुल्य असलेल्या अमेरिकेच्या ग्रामीण भागात कृष्णवर्णीयांना कसं संघर्षपुर्ण जीवन जगावं लागत असायचं किंबहुना अजुनही जगावं लागतं असेल ह्याची कल्पना सुरुवातीच्या प्रकरणांतून येते. अमेरिका हा भौगोलिकदृष्टया प्रचंड मोठा देश ! कार नसल्यावर इथलं जीवन प्रचंड कठीण! अशा वेळी दूरवर असलेल्या शाळेमध्ये रे आणि त्याचा धाकटा भाऊ चालत जात असत. चालत जाताना - येताना निर्मनुष्य भाग आला आणि एखादी कार रस्त्यानं येताना दिसली की त्या चालकाच्या नजरेस आपण पडु नये ह्याची त्यांना जी धडपड करावी लागायची ते वाचुन अंगावर काटा येतो ! कारण काय तर चालक जर डोकेफिरु निघाला तर जीवावर बेतण्याची पाळी यायची ! रे हा बेसबॉलचा तरबेज खेळाडु, परंतु एका सामन्यात होम रन करताना त्याच्या आईसमोर संपुर्ण स्टेडियमनं निगर म्हणुन त्याला संबोधिल्याचं आणि सामना जिंकुनसुद्धा मनातुन पराभव बाळगावं लागण्याचं शल्य रेच्या पदरी येतं. त्याची आई त्याला सदैव श्वेत लोकांशी कसं काळजीपुर्वक वागावं, त्यांच्या अपमानास्पद बोलण्यानं संतापुन न जाता मनावर कसा संयम ठेवायचा ह्याचं शिक्षण देत राहते !
शाळेनंतर खाणीतील नोकरी स्वीकारण्याची पाळी रे वर येते. खाणीत ज्यांनी आयुष्याची काही वर्षे काढली आहेत त्या कामगारांच्या ढासळलेल्या तब्येती तो आपल्या डोळ्यांनी पाहत असतो! अंधाऱ्या खाणीत असुरक्षित वातावरणात काम करताना ज्या भयावह स्थितीचा सामना करावा लागतो त्याचं वर्णन लेखकानं अत्यंत तंतोतंत केलं आहे. ह्या अंधारातील श्रीमंतीपेक्षा उजेडातील गरिबी मी स्वीकारीन असं म्हणत रे ही नोकरी सोडुन देतो !
तारुण्याच्या भरात रे कडुन काही चुका होतात. भावंडं उज्ज्वल भवितव्याच्या शोधात रे आणि आईला सोडुन वेगवेगळ्या ठिकाणी जातात. त्याआधी बऱ्याच तरुणींच्या सोबत त्याची मैत्रीही होते. त्यात एकाच वेळी त्यानं मैत्री जोडलेल्या बहिणी आणि त्यापायी त्यातील छोट्या बहिणीशी मैत्री जोडण्यास इच्छुक असलेल्या तरुणाशी त्यानं पत्करलेल्या वैमनस्याचा उल्लेख येतो. कारशिवाय आईचं काठिण्यपुर्ण जीवन पाहता न आल्यानं रे कारची चोरी करतो आणि काही काळानं पकडला जातो. रे ला आपली चुक उमजते. आईला आणि आपल्या जवळच्या मित्राला पुन्हा अशी चुक न करण्याचं आश्वासनसुद्धा तो देतो!
ह्या काळात सिल्विया नावाच्या तरुणीशी त्याची मैत्री जुळते. आणि तिच्यासोबत आयुष्य व्यतित करण्याची स्वप्नं तो पाहु लागतो. एका गॅरेजमध्ये त्याच्या रात्रपाळीची नोकरी सुरु होते. त्या कालावधीत त्या शहरात दोन खुन होतात आणि तिसऱ्या खुनाचा अयशस्वी प्रयत्न होतो. पोलीस आपल्या चौकशीचे सत्र सुरु ठेवतात. वाचलेला व्यवस्थापक आपल्यावर हल्ला करणाऱ्या युवकाचे वर्णन करतो. छोट्या बहिणीच्या प्रेमात रे ने ज्याच्याशी वैमनस्य पत्करलेलं असतं तो सूडानं पेटलेला युवक ह्या वर्णनाशी मिळताजुळता असा युवक मला माहिती आहे हे पोलिसांना सांगतो. त्यानंतर सुरु होते ती रे ची तीस वर्षांची स्वतःला निर्दोष शाबित करण्याची धडपड !
ज्या दिवशी तिसऱ्या खुनाचा प्रयत्न झाला त्यावेळी खरंतर रे आपल्या रात्रपाळीच्या कामावर असतो. ज्या गोळ्यांनी आधीचे खुन झालेले असतात त्या गोळ्या आणि रे च्या आईचे पंचवीस वर्षांपूर्वीचे पिस्तुल ह्याची खरंतर संगती लागत नसते. परंतु केवळ पोलिसांकडे उपलब्ध कारचोरीचं रेकॉर्ड आणि खऱ्याखुऱ्या गुन्हेगाराच्या वर्णनाशी असलेलं रे चे काहीसं साधर्म्य हे घटक त्याच्या विरुद्ध जातात. त्यानंतर पुस्तकात सामोरा येत राहतो तो अमेरिकेतील न्यायव्यवस्थेचा अस्तित्वात असलेला एक अदृश्य भेसुर चेहरा ! रे ने पॉलीग्राफ परिक्षेतुन सिद्ध केलेलं स्वतःचं निर्दोषित्व यंत्रणा पुर्णपणे झाकुन टाकते. रे ला देण्यात आलेला सरकारी वकील आपण १५०० डॉलर्स न्याहारीवर खर्च करतो असं उघडपणे सांगतो. तू निर्दोषी असशीलसुद्धा, पण तू नाही तर दुसरा कोणी कृष्णवर्णीय युवक आम्ही शोधला असता असं त्याला उघडपणे सांगण्यात येतं !
रे ची रवानगी ज्यांना देहांताची शिक्षा झाली आहे अशा कैद्यांच्या सोबत दुसऱ्या तुरुंगात होते ! इथं आपल्या कैदेचा बराचसा कालावधी रे घालवतो! सकाळी ३ वाजता नाश्ता, दहा वाजता दुपारचं जेवण आणि दुपारी २ वाजता रात्रीचं जेवण असा दिनक्रम असतो. त्याच्या खोलीपासुन काही मीटर अंतरावर विद्युतखुर्चीत देहांत देण्याची व्यवस्था असणारा कक्ष असतो. ज्यांची देहांताची तारीख पक्की झाली आहे अशा कैद्यांना १ महिना आधी पुर्वसुचना देण्यात येते. त्यानंतर त्या कैद्यांच्या होणाऱ्या मनःस्थितीचं वर्णन वाचुन मन उद्विग्न होते. प्रत्येक शिक्षेनंतर वातावरणात जो एक दर्प भरुन राहतो तो सहन करणं सर्वांना फार कठीण जातं ! ज्यावेळी कैद्याला प्रत्यक्ष देहांतशिक्षेसाठी घेऊन जातात त्यावेळी बाकीच्या कैद्यांना त्याचा सुगावा लागतो. मग संपुर्ण तुरुंग बाकी कैद्यांनी भिंतीवर, गजांवर हात, ताटल्या वाजवुन केलेल्या उच्चरवाने भरुन जातो! तु एकटा नाहीयेस आम्ही तुझ्या सोबत आहोत हाच ह्या कैद्यांनी आपल्या सोबत्याला दिलेला शेवटचा संदेश असतो ! कसा क्षण असेल हा !
बराच काळ रे ह्या देहांताच्या शिक्षेच्या सीमारेषेवर हिंदकोळे घेत असतो. केवळ काही मीटर अंतरावर अनुभवलेल्या आपल्या अशा अनेक सहकाऱ्यांच्या मृत्युच्या वेळी पुढचा नंबर आपला असु शकतो हे कायमचं भय जाणवत राहतं. अशा परिस्थितीतसुद्धा आपल्या मनाचे स्थैर्य शाबुत ठेवण्यात तो यशस्वी होतो.
एका काळानंतर सरकारी वकील रे ची बाजु मांडायची असेल तर १५००० डॉलर्सची मागणी करतो. रे च्या आईनं आपलं घर गहाण टाकुन ही रक्कम उभी करावी असं सुचवतो. रे त्यास स्पष्ट नकार देतो ! अशा वेळी मग ब्रायन स्टीवन्सन नावाचा ऍटर्नी आणि त्याची संस्था त्याच्या पाठीशी उभी राहते ! रे च्या अंधारमय आयुष्यात आशेचा किरण येतो ! योग्य पुरावे गोळा करुन रे चे निर्दोषित्व सिद्ध केलं जाते ! तरीही मग बराच काळ सर्व सोपस्कार पार करत तीस वर्षांनी रे एकदाचा मुक्त होतो!
खरंतर सुरुवातीच्या काही प्रकरणानंतर मी हे पुस्तक पुर्ण वाचलं नाही. हळुहळू वाचीन ! मी हे पुस्तक वाचायला का घेतलं? आयुष्याकडं बघण्याचा एक पुर्ण नवीन दृष्टिकोन हे पुस्तक देतं. संपुर्ण यंत्रणा एकत्र येऊन आपल्याविरुद्ध कसं धडधडीत षडयंत्र रचु शकते आणि एका उभारु लागलेल्या जीवनाला कसं नष्ट करु शकते ह्याचा अनुभव आपल्याला ह्या पुस्तकातुन येतो ! आपण किती साध्या गोष्टींनी निराश होतो, आपल्याजवळ असलेलं स्वातंत्र्य, असलेल्या किती छोट्यामोठ्या गोष्टी ह्याचं आपल्याला कधीच महत्व कळत नाही ! पुस्तकात एक वाक्य आहे - स्वातंत्र्याचं खरं महत्व आपल्याला ते गमावल्यानंतर कळतं!
२०१५ साली सुटलेला रे आता आपलं आयुष्य पुन्हा उभारु पाहतोय ! एक यशस्वी वक्ता म्हणुन गणला जाऊ लागला आहे ! Hats off to you Anthony Ray Hinton!
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा